Het Rijk onderkent chronisch tekort aan ICT-personeel onvoldoende

De overheid kampt met een structureel tekort aan personeel geschoold in de ICT. Dat is een van de conclusies uit het onderzoek ‘Versterking ICT-werkgeverschap Rijk’. De komende jaren zullen een hoop ICT’ers op leeftijd hun uittrede maken, terwijl de instroom van nieuwe specialisten beperkt blijft. Toch nemen niet alle verantwoordelijken binnen het Rijk de feitelijke discrepantie tussen de vraag en het aanbod op de ICT-arbeidsmarkt even serieus. Maar, in hoeverre ligt de fout bij de overheid?

De Nederlandse overheid telde in 2015 zo’n €1,7 miljoen neer om het besturingssysteem Windows XP in stand te houden. Windows XP werd geïntroduceerd in 2001 maar wordt sinds april 2014 niet meer standaard ondersteund door Microsoft. Met die daad zette het Rijk onlangs openlijk de toon. Het lijkt er dan ook op dat een vooruitstrevend ICT-beleid lange tijd niet de hoogste prioriteit kreeg, zoals bijvoorbeeld ook wordt gesuggereerd door het grote aantal mislukte ICT-projecten. Hier lijkt nu echter verandering in te komen, want inmiddels is de rijksoverheid haastig op zoek naar mogelijkheden om zijn ICT-capaciteiten weer op orde te brengen.

Gedurende die zoektocht deed het Rijk een beroep op twee adviesbureaus. Het betreft Panteia, een onafhankelijk onderzoeksbureau voor economisch en sociaal beleidsonderzoek, transportonderzoek en marktonderzoek, en Intelligence Group, een specialist in arbeidsmarkt- en recruitmentdata. Tezamen bogen zij zich over het toekomstige ICT-personeelsbeleid van de overheid: “Op welke wijze kan het Rijk zijn positie als ICT-werkgever versterken met betrekking tot het aantrekken, ontwikkelen en behouden van ICT-personeel?”

Om tot een antwoord te komen op deze vraag, hebben de twee bureaus eerst een inventarisatie gemaakt van zowel de vraag naar ICT’ers bij het Rijk als van het beschikbare aanbod, en zowel voor nu als voor de komende drie jaar. Het uitgevoerde onderzoek bestond onder meer uit deskresearch, primaire en secundaire kwantitatieve data-analyses, een integrale analyse, expertinterviews en prognoses. Dit alles om tot een ‘longlist’ te komen met mogelijke kansrijke oplossingsrichtingen voor de personele ICT-problematiek bij het Rijk.

ICT-arbeidsmarkt in perspectief

Panteia en Intelligence Group stellen dat er flink wordt gevochten om recentelijk afgestudeerde ICT’ers. In het bijzonder wordt geconstateerd dat de vraag naar ervaren ICT’ers het grootst is en de komende jaren enkel lijkt toe te nemen. Bovenal etaleren de onderzoeksresultaten de prangende discrepantie tussen deze oplopende vraag en het aanbod op de ICT-arbeidsmarkt. Binnen de vijf onderzochte hoofdgebieden is het aanbod van ICT’ers schaars tot zeer schaars. Enkel in het deelgebied ‘Implementatie en Service Delivery’ heerst slechts een lichte schaarste: er zijn daar vijf vacatures voor vier actief werkzoekende beschikbaar. Veel ICT’ers hoeven zich dus niet vreselijk druk te maken over een aanstelling, iets dat niet geldt voor de gemiddelde werkzoekende Nederlander.

Uit cijfers van het CBS blijkt dat begin 2017 een kleine 200.000 vacatures beschikbaar waren. Daarnaast constateert het statistische rijksinstituut rond die periode zo’n 450.000 werklozen. Iemand is werkloos als deze persoon zonder betaald werk zit maar recent naar werk heeft gezocht en daarvoor direct beschikbaar is. In dat geval noteren we dus een landelijk gemiddelde van 1 vacature beschikbaar voor 2,25 werkzoekende.   

Binnen het hoofdgebied ‘Build’ staan de ICT’ers er helemaal goed voor. Daar is de schaarste het meest problematisch: er zijn 20 vacatures beschikbaar voor één actief werkzoekende. In dit domein heeft een ICT’er dus 45 keer meer kans op een baan dan een gemiddelde werkzoekende Nederlander. Verder blijkt uit de cijfers dat binnen het hoofdgebied ‘Build’ de recruiters zich tamelijk vleiend dienen te gedragen: bijna zeven op de tien ICT-werknemers binnen dit domein worden minimaal eens per kwartaal benaderd voor een vacature. Werknemers hebben in deze deelbranche dus veel macht. Zo’n 13% wisselde het afgelopen jaar van baan, wat volgens het onderzoek van Panteia en Intelligence Group een relatief hoog percentage is.

Voor 59% van de werknemers in dit specifieke werkgebied is het aspect salaris doorslaggevend. Daarmee noemen de ICT'ers vaker dan de gemiddelde beroepsbevolking salaris als belangrijkste arbeidsvoorwaarde. Hiermee wordt aan een goed salaris ook meer waarde gehecht dan aan de werksfeer (48%), het verkrijgen van een vaste aanstelling (43%) en een acceptabele reistijd (40%). Helemaal weinig prioriteit wordt toegekend aan opleidings- en doorgroeimogelijkheden, met respectievelijk 17% en 18%.

De bovengenoemde macht van ICT-werknemers uit zich, niet geheel verrassend, in termen van salariseisen. Omdat de vacatureverhoudingen voor ICT-werknemers (en in met name in het bovengenoemde deeldomein) zeer gunstig uitpakken, kunnen organisaties en instanties niet veel anders dan instemmen en werknemers rijkelijk uitbetalen. Ook de overheid is zich daarvan bewust: in het regeerakkoord van Rutte III is namelijk te lezen dat er extra middelen worden ingezet om zo onder andere ICT-specialisten in hogere salarisschalen aan te nemen binnen Rijksdiensten. 

Oorzaak tekort ICT’ers

Deze financiële wensen van ICT’ers vormen ook een belangrijke reden voor het personeelstekort. Dit omdat de overheid niet per definitie de beste kaarten heeft om pas gediplomeerden binnen te halen. Het zijn namelijk juist de commerciële partijen die de troefkaart betreffende salarissen en andere arbeidsvoorwaarden in handen hebben; een schoolvoorbeeld van marktwerking.

Verder blijkt uit de bevindingen van Panteia en Intelligence Group dat het tekort aan afgestudeerde ICT’ers ook deels een gevolg is van het tekort aan ICT-docenten in het hoger onderwijs. ICT-studenten zijn ongeveer vier tot vijf jaar bezig met hun studie. Dit betekent dat een structurele extra investering in het ICT-onderwijs om zo het tekort aan ICT’ers te verhelpen pas na zo’n vier tot vijf jaar zichtbaar zal zijn. Ook binnen de overheid zijn jonge ICT’ers erg ondervertegenwoordigd terwijl ouderen juist sterk oververtegenwoordigd zijn. Die vergrijzing neemt bovendien alleen maar verder toe omdat de instroom van jongelingen tekortschiet.

Gebrek aan interne expertise

Door het gebrek aan ICT-personeel mist de overheid een stuk interne expertise. Momenteel wordt die expertise zogezegd ingekocht. An sich is daar volgens de onderzoekers niets mis mee. Sommige projecten zijn eenmalig en vereisen daardoor een eenmalige inkoop van hoge specialistische kennis; het is dan onzinnig die kennis permanent te internaliseren. Bovendien is het inkopen van bepaalde kennis binnen de moderne markteconomie een alom betekende strategie. Maar, de overheid moet haar ICT-expertise niet volledig uitbesteden. In het rapport van Panteia en Intelligence Group is te lezen dat hier in een aantal gevallen (ten dele) sprake van is, wat in het rapport als onwenselijk wordt betiteld. In het licht van cybersecurity kan een grote afhankelijkheid van externe partijen bijvoorbeeld erg kwalijk zijn. 

Onvoldoende erkenning van problematiek

Het Rijk heeft dan wel aan de bel getrokken door Panteia en Intelligence Group te betrekken op het gebied van de personeelstekorten aan ICT’ers, maar toch blijkt uit de interviews die Panteia en Intelligence Group hebben gehouden dat een gevoel van urgentie binnen de overheid ontbreekt. Hieromtrent wordt gesproken over de noodzaak van een verandering van de huidige cultuur. Verder zijn zowel het strategische personeelsplan als het meerjarige personeelsplan vatbaar voor verbetering. Dergelijke draaiboeken zijn überhaupt spaarzaam binnen het Rijk, maar als zij wel voorradig zijn, dan ligt de focus binnen een planning onvoldoende op competenties, opleidingen en functies.

Daarnaast verloopt op dit vlak de samenwerking tussen de verschillende onderdelen van de overheid niet foutloos. Een geoptimaliseerd intern samenwerkingsverband zou de ICT-personeelskwestie binnen het Rijk op een efficiëntere en effectievere wijze kunnen verhelpen. Toch is deze problematiek in zekere zin niet zo uniek: binnen vrijwel elke grote organisatie is de interne samenwerking tussen de verschillende divisies voor verbetering vatbaar. Dit mag dan wel een relativerende gedachte zijn, maar toch wordt door Panteia en Intelligence Group onderstreept dat een “a sense of urgency” omtrent de ICT-personeelsproblematiek binnen het Rijk noodzakelijk is.

Ligt de schuld volledig bij het Rijk?

Als een cultuuromslag onmisbaar is, dan staat het Rijk hieromtrent toch in een patstelling: bij een almaar toenemende vraag naar ICT’ers die steeds meer gaan verdienen, zijn het de commerciële partijen die de meeste specialisten wegkapen, simpelweg omdat de overheid niet hetzelfde salaris kan bieden. De ICT-personeelskwestie binnen het Rijk is dus sterk gerelateerd aan het principe der marktwerking. Daaruit volgt dat de personeelsproblematiek verslechtert indien het Rijk haar vacatures niet aantrekkelijker maakt. Hoe moet de overheid die fnuikende trend dan verhelpen? Panteia en Intelligence Group geven al enkele abstracte suggesties, zoals het sterk verbeteren van de arbeidsvoorwaarden van het ICT-personeel. In een nieuw onderzoek zouden die suggesties geconcretiseerd kunnen worden.