Necker: woningcorporaties kunnen leren van gemeenten

In de afgelopen maanden is er veel ophef ontstaan over de grote financiële problemen van woningcorporaties, met WSG en Vestia als bekendste voorbeelden. Volgens experts is falende toezicht in de branche een van de belangrijkste oorzaken. Volgens Necker van Naem kan de corporatiesector veel leren van de governance binnen gemeenten. Het adviesbureau pleit voor horizontaal toezicht op woningcorporaties en de invoering van onderdelen van het ‘dualisme model’.

Een artikel van Roel Freeke en Wouter de Jong, directieleden van Necker van Naem.

Dualisering binnen gemeenten
Het is tien jaar geleden dat zich de grootste wijziging in de bestuurlijke inrichting van gemeenten in Nederland voltrok, de dualisering. De Tweede Kamer sprak in haar debat over woningcorporatie Vestia om het zwaarste toezichtinstrument dat er is – een parlementaire enquête – in te zetten om grip te krijgen op het bestuurlijk gedonder in de volkshuisvesting. Wij pleiten voor een tegenbeweging. Los het bestuurlijk falen in corporatieland op met een wijziging van de bestuurlijke structuur. Kijk daarbij naar de effecten van de wijzigingen bij de gemeenten tien jaar geleden.

Vóór 2002 werden gemeenten bestuurd volgens een verenigingsmodel. Wethouders waren tevens lid van de gemeenteraad en stemden dus mee over de benoeming en het ontslag van hun collega’s en hun eigen voorstellen. Na 2002 is een aantal fundamentele wijzigingen ingevoerd, de dualisering van het gemeentebestuur. Wethouders verloren hun raadslidmaatschap, waardoor wethouders ook van buiten de raad konden worden benoemd. Het dagelijks bestuur van de gemeente kwam eenduidig bij het college te liggen. Gemeenteraden kregen hun eigen ambtelijke ondersteuning, waarmee zij minder afhankelijk werden van de ambtelijke organisatie/secretaris. Verder is de positie van raden versterkt door een aantal controle-instrumenten.

Het effect van deze stelselwijziging is dat de rolverdeling tussen raad en college aan helderheid heeft gewonnen. De verantwoording is sterker, de eigen informatiestroom beter, de controle groter. Zo is het aantalom politieke redenen afgetreden wethouders na invoering van deze wijziging verviervoudigd van gemiddeld 25 per jaar naar 100 per jaar. Dat lijkt veel, maar als we er vanuit gaan dat er zo’n 1,500 wethouders in Nederland zijn, is het één aftreden per portefeuille in de vijftien jaar.

Verticaal toezicht steeds minder effectief in corporatiesector
Staatssecretaris Heerma zette in de jaren ’80 de verzelfstandiging van de woningcorporaties in. Met de verzelfstandiging kwamen de fusies, werden veel verenigingen omgevormd tot stichting en maakten lokaal gewortelde bestuurders plaats voor afstandelijke raden van commissarissen. Om toch nog enige grip te houden is in de loop der jaren het verticaal toezicht steeds verder uitgebouwd. Gegeven de ontsporingen en de publieke verontwaardiging daarover is het maar de vraag in hoeverre dit toezicht, of het verder optuigen daarvan, voorkomt dat excessen optreden. De roep om meer toezicht horen we nu al jaren op vele terreinen, en vertaalt zich vooral in meer bureaucratie.

Het is vaak niet meer dan boekhoudkundige verantwoording zonder publieke druk. Nog meer toezicht leidt volgens ons niet tot een betere (publieke) verantwoording. Wij pleiten voor de ontwikkeling van een eigentijdse vorm van horizontaal toezicht die lijkt op wat dualisme heeft betekend voor de versterking van de positie van de gemeenteraad. De raad van commissarissen met een versterkte positie, kan een meer zelfstandige positie innemen ten opzichte van het bestuur van de woningcorporatie. Het proces van controle en verantwoording in nabijheid door de raad van commissarissen kan versterkt worden door een eigen secretaris voor de raad van commissarissen, een zelfstandig audit-instrument zoals een rekenkamer, en verplichting tot transparante verantwoording aan stakeholders in de lokale omgeving (huurders, gemeente etc.). Een corporatie als Nijestee in Groningen werkt daar bijvoorbeeld aan door een jaarlijkse Binnenstebuitendag.

Verankering en verantwoording in een lokale context, shame and blame voor gedrag dat niet door de beugel kan lijkt ons vele malen effectiever dan een nationaal debat over een zichzelf verrijkende bestuurder die inmiddels in zijn woning op de Antillen zit.