Vijf trends voor het hoger beroepsonderwijs van de toekomst

De samenleving verandert en het hoger beroepsonderwijs (hbo) verandert mee. Met welke ontwikkelingen krijgt het hbo de komende jaren te maken? Morgens ging in gesprek met hbo-instellingen om hier meer inzicht in te verkrijgen en zette de vijf belangrijkste trends op een rijtje.

Het hbo groeit. In het afgelopen studiejaar (2018-2019) telde Nederland 456.633 hbo-studenten, 3,4% meer dan het jaar ervoor. Deze studenten zijn verdeeld over 36 hogescholen die onderwijs verzorgen in zeven sectoren. Er werken bijna 50.000 mensen in het hbo, waarvan meer dan 30.000 als docent of onderzoekend personeel. 

Naast de voortdurende groei heeft het hbo te maken met tal van andere ontwikkelingen. Zo hebben studenten steeds meer behoefte aan gepersonaliseerd en flexibel onderwijs met moderne leermethoden, zorgen technologische ontwikkeling voor een behoefte aan een ‘leven lang ontwikkelen’ en komen onderzoek en onderwijs steeds dichter bij elkaar te liggen. Hoe kunnen hbo-instellingen het beste omgaan met dergelijke ontwikkelingen?

“Het adequaat inspelen op de steeds sneller veranderende eisen en wensen van het werkveld en studenten blijkt weerbarstig”, vertelt Koen Janmaat, partner bij Morgens. “Hbo-instellingen veranderen mee, maar het gaat niet snel genoeg. Dat is ook ingewikkeld, want hoe ziet de hbo-instelling van morgen eruit?”

Om hierachter te komen vroeg Morgens aan medewerkers van hbo-instellingen wat zij zien als de grootste uitdagingen voor het hbo zijn voor de komende tien jaar. Hieruit blijkt dat ‘anders organiseren’ de belangrijkste uitdaging vormt. Morgens heeft vijf belangrijke thema’s geïdentificeerd waarop hbo-instellingen zich kunnen onderscheiden in het aangaan van deze uitdaging. 

1. Aansluiten bij de student

Net zoals commerciële bedrijven hebben ook hogescholen te maken met de oplopende verwachtingen van het digitale tijdperk. “Studenten van nu zijn opgegroeid in een wereld van Coolblue, Uber en Netflix”, aldus Janmaat. “Vrijwel alles kan on demand en met same day delivery.” Het is belangrijk te luisteren naar de behoefte van de student en het onderwijs daar zo goed mogelijk op te laten aansluiten: “In plaats van een vaststaand curriculum, werkt een onderwijsinstelling met een flexibeler aanbod dat beter aansluit op de vraag.” 

Om de aansluiting te behouden moeten instellingen ook zorgen dat het onderwijsaanbod meegaan met zijn tijd. “De samenleving en arbeidsmarkt veranderen snel. Dit vraagt om steeds weer andere, specifieke vaardigheden en competenties. Het is zaak om je als hbo-instelling niet alleen te richten op kennis, maar ook op het aanleren van vaardigheden bij studenten.” 

Het centraalstellen van de student betekent echter niet dat de hogescholen simpelweg alles moeten doen waar deze om vraagt. Veel studenten moeten in het begin van hun studie nog wennen aan zelfregie. Bovendien kunnen hun wensen in de loop van hun studietijd veranderen. Janmaat: “Het is belangrijk om aandacht te hebben voor de balans tussen enerzijds de wensen van de student en anderzijds de begeleidende rol van de onderwijsinstelling om de student op te leiden tot een goed afgestudeerde professional voor het werkveld.” 

2. Samenwerking in de regio

Hbo-instellingen zoeken ook steeds meer de verbinding met dat werkveld. “Dit wordt onder meer geïnitieerd vanuit strategische samenwerkingsverbanden met regionale en economische netwerken, vaak gestimuleerd vanuit de overheid”, legt Janmaat uit. “Soms zoekt een college van bestuur, directeur of teamleider de strategische samenwerking op met het mkb en startups. Voorbeelden zijn ‘labs’ of ‘werkplaatsen’ die je op veel hogescholen vindt. Hier werken groepen studenten van verschillende opleidingen op projectmatige wijze aan real life-praktijkopdrachten.”

Het werkveld kan ook bijdragen aan de ontwikkeling en uitvoering van het onderwijs. “Zo heeft de Breda University of Applied Sciences een masteropleiding Game Technology, waarbij studenten elke tien weken hun voortgang rapporteren aan het werkveld. Tijdens deze momenten ontstaat er waardevolle feedback, direct vanuit het werkveld. Hiermee geeft een opleiding structureel inspraak op de uitvoering van de opdracht aan het werkveld en helpen docenten met hun kennis het onderwijs te ontwikkelen”, vertelt Janmaat. 

Van docenten vraagt de intensievere samenwerking met de praktijk om een andere manier van werken. “Door de snelle ontwikkelingen in het bedrijfsleven komt het voor dat de kennis van het bedrijf actueler is dan die van de docent. Daarmee verandert de rol van docent van kennisoverdrager naar leercoach”, aldus Janmaat. “Daarnaast vragen opdrachten vaak om een multidimensionale aanpak, waarbij studenten van meerdere opleidingen samenwerken aan een opdracht. Door het standaardiseren van hun werkprocessen, kunnen opleidingen flexibel inspelen op de vraag van het werkveld.” 

3. Een leven lang ontwikkelen

Snelle technologische vooruitgang zorgt dat de eisen aan werkende professionals veranderen. “De ‘houdbaarheidsdatum’ voor leren verdwijnt”, geeft Janmaat aan. “Om te kunnen blijven meedoen, is het noodzakelijk om continu te blijven leren en ontwikkelen.” Daarmee wordt de ‘leven lang ontwikkelen’-markt een interessant thema voor hogescholen. Bij het inspelen hierop moet wel rekening worden gehouden met de wensen en behoeften van werkende volwassenen die een opleiding volgen, die anders zijn dan die van studenten die net van de middelbare school komen. 

Ten eerste hebben werkenden volwassenen meer behoefte aan het ontwikkelen van vaardigheden die hen in staat stellen de maatschappelijke uitdagingen aan te gaan – zoals samenwerking, creativiteit en het oplossen van praktijkcases –, en minder aan traditionele kennisoverdracht. Daarnaast zorgt de toename van volwassenen in het hbo voor andere onderwijsvormen. “Er ontstaat minder vraag naar vierjarig bacheloronderwijs en meer vraag naar kortdurende programma’s”, aldus Janmaat. 

Organisatorisch gezien wordt het een uitdaging om onderwijs zo in te richten dat het aansluit bij de levens van werkende professionals. Waar technologie bijdraagt aan de extra behoefte aan volwassenenonderwijs, kan ze ook bijdragen aan het omgaan met deze uitdaging. Janmaat: “Technologie maakt het bijvoorbeeld mogelijk om op afstand te leren – iets dat al langer wordt toegepast wordt bij de afstandsonderwijsspecialisten, zoals NCOI. “Ons onderzoek toont echter dat hogescholen nog onvoldoende rekening houden met aanbieders uit de particuliere markt en de mogelijkheden die zij bieden.” 

4. Digitale transformatie en data

In lijn met deze technologische vooruitgang, gaan hbo-instellingen steeds actiever aan de slag met het digitaliseren van het onderwijs en de organisatie. “Digitalisering biedt volop nieuwe mogelijkheden. Niet alleen in het onderwijs, maar ook in onderzoek, samenwerking met het werkveld en in de organisatie van het onderwijs”, vertelt Janmaat. “Blended learning, de combinatie van on- en offline leren, is bij veel hbo-instellingen al gemeengoed. Het gebruik van van MOOCs (Massive Open Online Courses) en learning analytics staat echter nog vaak in de kinderschoenen.” 

Hij legt uit dat bijvoorbeeld op het gebied van learning analytics veel winst te behalen is: “Omdat steeds meer onderwijs online plaatsvindt zijn er meer studiedata beschikbaar, die omgezet kunnen worden naar waardevolle inzichten voor docenten over het leergedrag van studenten, en daarmee een belangrijke bron zijn om het onderwijs te verbeteren.”

Ook kan digitalisering bijdragen aan een flexibelere organisatie van het onderwijs, onder meer door onderwijslogistieke processen soepeler te laten verlopen en de uitwisseling van gegevens van studenten tussen verschillende onderwijsinstellingen makkelijker te maken. Janmaat: “Met behulp van data kunnen hbo-instellingen bijvoorbeeld grip krijgen en voorsorteren op de in- en uitstroom van studenten en demografische ontwikkelingen. Daarnaast kan er efficiënter gewerkt worden dankzij technologieën als robotic process automation, die repeterende handelingen overnemen van medewerkers.”

5. Slagvaardig organiseren

Ten aanzien van alle bovenstaande (en andere) trends is het voor veel hbo-instellingen met name een uitdaging om snel en flexibel in te spelen op de snel veranderende omgeving. Janmaat: “Hbo-instellingen zijn grote organisaties, wat snel reageren bemoeilijkt. Regels en protocollen zijn opgesteld om de organisatie te besturen, maar veranderen niet zo snel als de omgeving vraagt en zorgen daardoor voor weinig slagvaardigheid in de organisatie.”

Het snel kunnen inspelen op de veranderende behoefte wordt verder bemoeilijk doordat onderwijsteams bestaan uit veel verschillende medewerkers met ieder hun eigen expertises. “Dit vertraagt besluitvorming en zorgt ervoor dat eigenaarschap in het team sneller ontbreekt”, licht Janmaat toe. “Ook zijn projecten vaak groot en complex, met veel verschillende belangen en stakeholders. Projectplannen zijn groot en uitgebreid en tegen de tijd dat het plan geschreven is, is de omgeving weer veranderd.” 

Al met al is er veel aan gelegen dat hbo-instellingen tijdig inspelen op wat hen de komende jaren te wachten staat, en zich realiseren dat een slagvaardige organisatie hierin cruciaal is. “De ontwikkelingen die op het hbo afkomen, vragen om een organisatie die in staat is zich wendbaar te organiseren. In een wendbare organisatie staat leren door te doen centraal. Met een duidelijke visie die richting geeft, met medewerkers die binnen kaders zelfstandig werken en waar bestaande processen en structuren op de schop gaan om de student en het werkveld te bedienen”, besluit Janmaat.