De overheid en het FOMO-virus: Kiezen om géén heldere keuzes te maken
De overheid lijkt in toenemende mate te lijden aan het FOMO-virus: fear of missing out. Alles willen doen, niets willen missen en vooral geen keuzes maken over wat níet echt nodig is (of zelfs onwenselijk is), zo schrijven Anoek Zijderveld en Diane Dros van Intermedius. Ze zien het patroon terug in de aanpak van meerdere overheidsorganisaties en zelfs in het nieuwe regeerakkoord.
Het akkoord staat bol van torenhoge ambities en talloze voorgenomen veranderingen, met plannen die vrijwel elke grote maatschappelijke groep proberen te bedienen. Maar het roer omgooien, hervormingen doorvoeren én dit alles met minder middelen en mankracht – dat lijkt een onmogelijke combinatie.
De vraag is: ligt het probleem bij de ambitie, of zit het echte knelpunt bij de bestuurskracht en het vermogen om plannen daadwerkelijk te realiseren? Zonder scherpe keuzes blijft de realisatiekracht achter en dreigt de overheid haar eigen doelen te ondermijnen. Het is tijd om prioriteiten te stellen en focus aan te brengen, want geen keuzes maken is geen optie.
Het nieuwe regeerakkoord stelt torenhoge ambities. Tien thema’s, zestien prioriteiten en twee topprioriteiten vormen de kern. Grote plannen zoals de bouw van extra kerncentrales, een mogelijke EU-opt-out voor asielvergunningen en een terugkeer naar de top vijf van meest concurrerende landen laten zien hoe breed de ambitie reikt.
Ook wil het kabinet asielprocedures drastisch versnellen en de administratieve lasten in de zorg halveren – ingrijpende veranderingen die veel vragen van betrokken organisaties, zoals de IND, en een aanzienlijke investering in onderzoek en implementatie vereisen.
Meer met minder
Maar terwijl de plannen groeien, wil het kabinet tegelijkertijd het ambtenarenapparaat fors inkrimpen. Ingehuurd personeel wordt gekort, banen bij de overheid verdwijnen, en een budgettaire taakstelling van maar liefst 22% moet dit ondersteunen. Dit contrast tussen groeiende ambities en krimpende middelen roept vragen op over de uitvoerbaarheid.
Onze overheid groeit al jaren mee met de toenemende maatschappelijke vraag. Meer ambitie betekent doorgaans meer mensen en middelen. Maar is dat de juiste weg? Of moeten we juist minder willen, scherpere keuzes maken en de bestuurlijke focus versterken? Zonder duidelijke prioriteiten dreigt het gevaar dat veel blijft liggen en weinig wordt gerealiseerd. De vraag is: kiest het kabinet voor haalbare verandering, of blijft het hangen in ambitie zonder daadkracht?
Concluderend constateren we dat er onvoldoende slagkracht is om de gestelde ambities binnen budget en naar tevredenheid te realiseren. De overheid slaagt er niet in haar beloftes na te komen, wat resulteert in groeiend wantrouwen en afnemend vertrouwen in het overheidsapparaat. Binnen de politiek leidt dit tot persoonlijke aanvallen en onderlinge verdeeldheid, waardoor de chaos alleen maar toeneemt en de dienstverlening van de overheid steeds onbetaalbaarder lijkt te worden.
Géén heldere keuzes
Waarom worden door overheidsorganisaties géén heldere keuzes gemaakt? Enkele gemene delers zijn:
Gebrek aan visie op anders organiseren
De overheid is traditioneel hiërarchisch en werkt in silo’s, wat het moeilijk maakt om complexe problemen, zoals stikstof, effectief aan te pakken. Hierdoor wordt de benodigde bestuurs- en realisatiekracht gemist, wat leidt tot teleurstelling bij de burgers en afnemend vertrouwen in de politiek.
Geen eenduidige en heldere koers
Een duidelijke vertaling van strategie naar uitvoering is essentieel, maar ontbreekt vaak. Strategieën worden onvoldoende afgestemd op uitvoerende organisaties, waardoor keuzes niet goed voorbereid en gemonitord worden. Dit belemmert de voortgang en zorgt voor misgelopen kansen.
Het FOMO-virus: Het ontbreken van keuzes
De top van de overheid heeft moeite met het maken van keuzes door de complexiteit van de materie, het ontbreken van concrete doelen en de consensuscultuur. Dit leidt tot besluiteloosheid, waarbij vanuit de angst om iemand teleur te stellen alles wordt aangepakt. Dat verzwakt de focus en effectiviteit.
Angst om als ambtenaar of Rijksonderdeel (publiekelijk) afgerekend te worden
De angst om negatief in het nieuws komen speelt een grote rol in de besluitvorming. De kritische publieke opinie nodigt niet uit om harde keuzes te maken, ook al is het nodig. Vanuit politiek- en carriere-oogpunt echter niet altijd opportuun.
De oplossingsrichting
De vraag is: hoe doorbreken we deze vicieuze cirkel en vinden we een duurzame oplossing? De eerste belangrijke stap, is om uit de FOMO-dynamiek stappen. Alles doen kan niet! Dat vraagt om heldere en harde keuzes.
Het uitgangspunt is om de kaders scherp neer te zetten, zodat je die dingen doet die noodzakelijk zijn. En met wat je overhoudt kun je de extra dingen doen. Met deze bril kunnen we ook naar het programma van de nieuwe coalitie kijken. We hebben €450 miljard te besteden en circa 150.000 mensen in dienst. Dit zouden de beperkende kaders moeten zijn waarbinnen de ambities passend gemaakt dienen te worden.
Stel, je hebt een gezin met drie kinderen, een hond en een huis. Je leeft gezond, gaat twee keer per jaar op vakantie, koopt kleding wanneer nodig en doet mee aan schoolreisjes en uitjes. Naarmate de kinderen groter worden, willen ze vaker op vakantie, merkkleding en altijd mee naar feestjes. Als ouder wil je hen niets ontzeggen, ook al kost het wat. Maar hoe ver ga je? Leen je bij de bank om alles te geven wat ze willen?
Dit kan op lange termijn problemen opleveren. Uiteindelijk moet je keuzes maken: merkkleding of vakantie? Basaler eten of een fatbike? Ofwel omdenken: niet wat we graag willen, maar de gestelde kaders moeten leidend zijn.
Effectief en slagvaardig prioriteren en besluiten nemen vraagt om een andere mindset en manier van samenwerken. Zes aandachtspunten:
- Visie, leiderschap en eigenaarschap
Zet samen scherp waar je van bent (en niet van bent!). Beleg de verantwoordelijkheid daar waar ook het mandaat en de invloed liggen om te kunnen sturen op het resultaat. - Maak keuzes die aansluiten bij kerntaken
Definieer duidelijke doelen en vertaal deze naar de uitvoeringsorganisaties. Mogelijk moeten de kerntaken van de overheid opnieuw beoordeeld worden. - Vertaal de visie naar heldere en realistische richtlijnen en kaders
Vertaal de visie samen met de uitvoerende partij naar haalbare (deel)opdrachten zodat de uitvoerende partij ook mede-eigenaar wordt van hetgeen er gedaan moet worden. - Stuur op het wat en niet op hoe
Op details sturen is met de omvang van nu op bestuursniveau onmogelijk. Als je door de bomen het bos wil blijven zien is het duidelijk definiëren van de resultaten de sleutel naar overzicht. - Gelijkwaardig partnership is essentieel
Beleid kan niet zonder uitvoering, en vice versa. In de praktijk is de hiërarchische cultuur nog erg dominant binnen de overheid. Dit belemmert transparantie en activeert duikgedrag om verantwoording te kunnen en willen nemen voor het ongewenste eindresultaat. Elkaar verrassen is dan een ongewenst effect. - Borg de resultaten door vooruit te kijken
Zorg ervoor dat de gestelde doelen helder geformuleerd zijn en opgeknipt naar behapbare brokken, zodat je proactief kan sturen. Verantwoorden is nuttig, maar als het niet is gegaan zoals bedacht kan er niet meer tijdig worden bijgestuurd.
Een andere manier van besturen
Hoewel het simpel klinkt, is het in de praktijk complex en zijn veel organisaties zoekende in een andere manier van het besturen van de organisatie. Veel (overheids)organisaties werken aan het verbeteren van prioritering en besluitvorming, mede door de ambitie van het regeerakkoord.
Veranderingen in de bedrijfsvoering, zoals het herinrichten van besturingsmodellen, helpen bij het maken van keuzes die haalbaar zijn en daadwerkelijk leiden tot resultaat. Zo kan men proactief sturen binnen de gestelde kaders.
