Vijf centrale thema’s voor de ggz van de toekomst
Een groeiende vraag, stijgende kosten en personele problemen maken het steeds moeilijker om de ggz toegankelijk en betaalbaar te houden. Vernieuwing, innovatie en veranderkracht zijn hard nodig, zo stelt Morgens in een nieuw rapport. Het adviesbureau ziet vijf centrale thema’s die belangrijk zijn voor de ontwikkeling van de ggz van de toekomst.
Vier op de tien Nederlanders ontwikkelt ergens in haar of zijn leven een psychische aandoening. Velen van hen komen terecht in de geestelijke gezondheidszorg (ggz): jaarlijks doen zo’n 1,2 miljoen mensen een beroep op de ggz. Onder meer door de toenemende maatschappelijke complexiteit, individualisering, (prestatie)druk, bevolkingsgroei en vergrijzing neemt dat aantal bovendien gestaag toe.
Aan de aanbodzijde is de ggz versnipperd, lopen de kosten op, is er een tekort aan personeel en hebben hulpverleners te maken met een grote administratielast. De sector kan de vraag dan ook niet aan: zo’n 85.000 mensen staan op de wachtlijst, waarvan bijna de helft al langer dan de zogeheten Treeknorm.
Kortom: “Onze ggz staat onder grote druk”, concludeert Morgens. Het bureau onderzocht wat er nodig is om de ggz toegankelijk en betaalbaar te houden. De onderzoekers interviewden bestuurders binnen de ggz en namen een enquête af onder ggz-medewerkers, hielden een onderzoekswebinar en deden literatuuronderzoek. Op basis daarvan formuleerden ze vijf thema’s voor de ontwikkeling van de ggz van de toekomst.
1: Aandacht voor mentale gezondheid
Ten eerste moet meer worden ingezet op preventie. Daarvoor moeten we anders kijken naar psychische problemen. “Niet alles kan en moet in de ggz worden opgelost. Tegenslag hoort bij het leven, net als psychische klachten. Medische ggz is daarbij lang niet altijd nodig.”
In een tijd van “lage sociale samenhang” moet de samenleving een actievere rol oppakken. “Juist in het dagelijks leven liggen kansen om de mentale gezondheid van anderen positief te beïnvloeden. Ons mentaal welbevinden is sterk afhankelijk van de sociale omgeving: gezin, wijk, school en werkplek.”
Daarbij pleit Morgens onder meer voor landelijke en gemeentelijke preventieprogramma’s, meer aandacht voor mentale weerbaarheid in het onderwijs en het beter bespreekbaar maken van psychische problemen: “In de ggz van morgen is er geen sprake meer van een stigma. Het is net zo normaal om te praten over depressieve gevoelens en angsten als over rug- of knieklachten.”
2: Een aantrekkelijke werkgever
Zoals in de bredere zorgsector, kampt ook de ggz met een groeiend personeelsprobleem: vorig jaar was er een tekort van 4.200 medewerkers, in 2031 naar verwachting van 9.300. Ook het verzuim stijgt en het verloop is hoog. De respondenten in het onderzoek bestempelen het personeelstekort als “de grootste uitdaging op weg naar de ggz van morgen”.
Aantrekkelijk werkgeverschap is essentieel om het tij te keren. Dat zit om te beginnen in enerzijds mínder regeldruk en administratieve last, en anderzijds méér vertrouwen en autonomie voor de professional: “Die weet namelijk zelf vaak het beste wat een goede uitkomst is van de behandeling.” Zo kunnen de professionals meer en betere zorg bieden, en neemt hun werkplezier ook nog eens toe.
Andere belangrijke maatregelen zijn het inzetten op meer professionals in loondienst en minder zzp’ers (“hiermee hebben instellingen een stabieler medewerkersbestand en rooster”), het bieden van meer ontwikkel- en doorgroeimogelijkheden, dienend leiderschap, meer digitaal behandelen en flexibel opleiden om de instroom van medewerkers te verhogen.
3: Meer en beter samenwerken
In het efficiënter organiseren van de ggz zien de respondenten samenwerking – zowel tussen instellingen als met het sociaal domein – als een grote kans. Tal van factoren belemmeren dit echter: de marktwerking in de zorg, de gefragmenteerde opzet van het zorgstelsel en de verschillende wetten en schotten. Bovendien draaien organisaties die het initiatief nemen om samen te werken vaak op voor de inzet van tijd, mensen en middelen.
Morgens ziet graag dat de overheid – die hierin momenteel “weinig daadkracht toont” – meer de regie neemt om regionale samenwerking te stimuleren. Daarin is een belangrijke rol weggelegd voor een eenduidige regionale indeling, waarbinnen duidelijk is wie waarvoor verantwoordelijk is in welk gebied. Ook zijn er regionale triagepunten, waar specialisten “met een bredere blik kijken naar de hulpvraag”.
Dat moet er ook voor zorgen dat de behandeling beter aansluit bij werk, gezin, relatie en leefomgeving van de cliënt. Bovendien kan betere (regionale) samenwerking volgens Morgens een einde maken aan de lange wachtlijsten. Ook kunnen ggz-instellingen elkaar beter ondersteunen: “Door elkaar te helpen bij intake en behandeling van cliënten verhogen behandelaren de kans dat cliënten op de juiste plek hulp krijgen.”
4: Gebruik van technologie en data
Waar technologie niet meer is weg te denken uit ons dagelijks leven, wordt er binnen de ggz nog maar weinig gebruik van gemaakt: “De hulpverlener houdt zich vaak liever afzijdig van technologische hulpmiddelen. Vaak omdat hij de mogelijke toegevoegde waarde niet kent of bang is voor privacyproblemen.” Er liggen volgens Morgens echter grote kansen: “Zorg kan efficiënter, goedkoper of zelfs voorkomen worden.”
Meer technologie gaat hand in hand met datagedreven werken: “Zo wordt de kwaliteit van leven vergroot en staat de patiënt echt centraal.” (Big) data-algoritmes kunnen nu al beter een depressie diagnosticeren dan een psychiater. Met de combinatie van kunstmatige intelligentie en data uit wearables kunnen straks signalen en gedragspatronen van bijvoorbeeld een terugval in een depressie al vroeg worden geduid.
Enkele andere mogelijke oplossingen zijn een gedigitaliseerd aanmeldproces, een efficiënte uitwisseling van zorggegevens en meer digitale zorg, vanuit het uitgangspunt ‘digitaal als het kan, fysiek als het moet’. Om deze digitale transformatie van de ggz te versnellen kan onder meer worden ingezet op pilots en proeftuinen. Daarnaast zijn een organisatiebrede visie en strategie cruciaal: het is niet slechts de verantwoordelijkheid van de ICT-afdeling.
5: Behandelen voor een zinvol leven
Tot slot pleit Morgens voor een andere blik op mentale gezondheid: “Er is een verschuiving nodig van ‘behandelen en genezen’ naar ‘werken aan maatschappelijk herstel voor mensen met psychische kwetsbaarheden’. Met als doel een zinvol en betekenisvol leven voor de cliënt. Soms betekent dit dat mensen volledig herstellen. Aan de andere kant leren mensen leven met een gedeeltelijk herstel en houden ze een psychische kwetsbaarheid.”
Dit vraagt om een minder nauwe focus op symptomen en meer aandacht voor de zelfredzaamheid van de patiënt. “Vaak wordt veel tijd (en geld) gestoken in het wegnemen van de laatste 10% van de symptomen. Daarnaast denkt de behandelaar voor de cliënt, terwijl de cliënt juist moet leren om (weer) zelf regie te nemen op zijn leven.”
Ook belemmert de nauwe focus op de exacte diagnose het aanpakken van de onderliggende kernproblemen, wat dikwijls zorgt voor terugval en daarmee ook voor extra druk op de ggz. Dieper kijken dan de oppervlakkige symptomen kan zorgen voor duurzamer herstel: “Sommige behandelingen helpen voor meerdere aandoeningen omdat zij deze onderliggende gemeenschappelijke oorzaken aanpakken.”
Samen aan het werk
Door in te zetten op deze vijf centrale thema’s, kan de ggz volgens Morgens toegankelijk en betaalbaar worden gehouden. Dit vraagt volgens de onderzoekers wel om toekomstgerichte organisaties, leiderschap en lef, en openheid en onderling vertrouwen. “Dit betekent samen aan het werk met alle betrokken partijen binnen de sector: van instelling tot gemeente, van verzekeraar tot cliënten en hun naasten.
Benieuwd naar het hele rapport? Je vindt het hier.
