Human Systems Dynamics: Simpele regels voor oneindige spellen in een complexe wereld
Als consultant word je ingehuurd om dingen op te lossen. Maar wat als de werkelijkheid zo complex is dat de juiste oplossing niet direct zichtbaar is? Glenda Eoyang ontwikkelde een benadering om verandering teweeg te brengen binnen complexe systemen. Deze zomer verzorgde ze een summerschool en masterclass bij Sioo. Marguerithe de Man en Brechtje Kessener waren erbij. Ze vertellen over het gedachtegoed van Eoyang.
Op 21 april 2013 onthult RTL Nieuws dat Bulgaren via nepadressen op grote schaal zorg- en huurtoeslag aanvragen. Den Haag is in rep en roer. De Belastingdienst wordt op het matje geroepen: dit mag nooit meer gebeuren, de controles moeten véél strenger.
Op 15 januari 2021 biedt kabinet-Rutte III zijn ontslag aan vanwege de toeslagenaffaire. Jarenlang heeft de Belastingdienst mensen onterecht aangemerkt als fraudeur. Gedupeerden kregen te maken met genadeloze terugvorderingen van soms wel honderdduizenden euro’s, mensen verloren hun baan of huis en kinderen werden uit huis geplaatst.
Het is een voorbeeld van wat er kan gebeuren wanneer mensen een complex probleem met een simpele oplossing proberen te ‘fixen’: om de Bulgarenfraude te stoppen moest de Belastingdienst strenger optreden, wat resulteerde in de toeslagenaffaire.
Uiteindelijk bleek dat Bulgaren voor zo’n €4 miljoen aan onterechte toeslagen hadden ontvangen (waarbij in veel gevallen geen sprake was van bewuste fraude). De teller van de kosten van de toeslagenaffaire staat nu op zo’n €5,5 miljard – los van al het onherstelbare persoonlijk leed.
Het is verleidelijk om een probleem simpel te willen oplossen. Niet zo moeilijk doen – gewoon even regelen, afvinken en snel weer verder. Maar stiekem weten we beter: het is geen houdbare strategie. Of het nou gaat om maatschappelijke vraagstukken of persoonlijke relaties, fixen maakt het vaak erger, groter, taaier en lastiger. Het is wishful acting.
Infinite games
De werkelijkheid is oneindig complex, problemen staan nooit op zichzelf. We leven in een wereld van ‘infinite games’: in tegenstelling tot bij voetbal of schaken – oftewel ‘finite games’ – is niet duidelijk wie de spelers zijn en wat de regels zijn.
Bovendien kent het spel geen begin en geen einde: naar aanleiding van de toeslagenaffaire moet nu bij de Belastingdienst weer een cultuurverandering plaatsvinden. Niemand weet waartoe het precies zal leiden, of waar dát weer toe zal leiden – enzovoorts.
Maar wat nou als je adviseur of manager bent, en je werk in essentie bestaat uit het oplossen van problemen? Maak je het dan eigenlijk alleen maar erger? Dat hoeft zeker niet, mits je oog hebt voor de complexiteit van het oneindige spel waarbinnen je opereert. Juist als adviseur of manager heb je een belangrijke taak in het handelen binnen die complexiteit.
Complexe adaptieve systemen
Hoe je deze lastige taak zo goed mogelijk kunt oppakken, dat is precies waar Human Systems Dynamics (HSD) over gaat. Glenda Eoyang ontwikkelde de methodiek nadat haar gebruikelijke managementrepertoire niet langer hielp bij het oplossen van de problemen waar ze tegen aanliep met haar bedrijf.
Ze ging zich verdiepen in zogeheten ‘complexe adaptieve systemen’, die binnen de systeemtheorie traditioneel worden toegepast in de wis- en natuurkunde. Vanuit de veranderkunde werd de term tot dan toe alleen metaforisch gebruikt. Daar bracht Eoyang verandering in. Ze besteedde haar promotie aan het maken van de vertaling naar menselijke systemen.
In deze vertaling kan ieder menselijk systeem – een persoon, groep, organisatie, netwerk of hele maatschappij – worden beschouwd als een complex adaptief systeem. De complexiteit ontstaat uit de vele verschillende elementen binnen het systeem en de interactie daartussen. Deze ‘agents’ kunnen mensen zijn, maar ook allerlei andere dingen, zoals (deel)systemen, procedures, verhalen en ruimtes.
“We leven in een wereld van ‘infinite games’: in tegenstelling tot bij voetbal of schaken – oftewel ‘finite games’ – is niet duidelijk wie de spelers zijn en wat de regels zijn.”
Interactie in het systeem vindt plaats aan de hand van de regels die deze agents hanteren. Regels die vaak onbewust zijn – op het niveau van ‘zo doen we dat hier nu eenmaal’ – en soms ook haaks staan op wat wordt beoogd in visiestukken of kernwaarden. De regels zijn er niet op voorhand en de agents hebben er veelal geen weet van, laat staan dat zij ze heel bewust hanteren.
In deze door regels gestuurde interactie kan het zo zijn dat er een patroon ontstaat. Om het nog wat complexer te maken, beïnvloedt dat patroon op zijn beurt weer de interactie, want dat patroon bestaat zelf ook weer uit een aantal regels.
En wellicht had je het al geraden: daardoor verandert ook weer het patroon, zodat de interactie weer verandert, enzovoorts – het zijn niet voor niets infinite games.
Dit is ook waar het adaptieve aspect om de hoek komt kijken: als het zelforganiserend proces doorgaat en het systeem in staat blijft om zich daardoor aan te passen aan wijzigingen in de omgeving, noemen we het een adaptief systeem.
What?, So What? en Now What?
Mocht je inmiddels dreigen te bezwijken onder deze oneindige complexiteit, probeer dan toch even vol te houden. Dit is namelijk het punt waarop wat eenvoud wordt geïntroduceerd. Die ligt niet zozeer in het systeem zelf, maar in de manier waarop je ermee kunt omgaan. HSD biedt manieren om zicht te krijgen op een ontstaan patroon, er bewuster mee om te gaan of bewust te werken aan een nieuw te vormen patroon.
Het gedrag van complexe adaptieve systemen is dan wel fundamenteel onvoorspelbaar, maar je kunt het systeem wel beter leren begrijpen, en zo proberen dat zelforganiserende proces (steeds een beetje beter) te beïnvloeden. De methode die Eoyang hiervoor heeft ontwikkeld noemt ze ‘Adaptive Action’.
Adaptive Action bestaat uit drie simpele fasen: What?, So What? en Now What? In de eerste fase onderzoek je het systeem: wat gebeurt er nu, wat zien we, wat weten we? De tweede fase gaat over de patronen die je daarin herkent en de betekenis die je geeft aan wat je ziet. In de derde fase kies je een interventie: wat is de best denkbare kleine actie die we kunnen nemen?
Met deze ene kleine actie ben je er natuurlijk niet. Adaptive Action is een cyclische methode. Dus zodra de drie stappen zijn doorlopen begin je gewoon opnieuw, geheel in lijn met de oneindigheid van complexe adaptieve systemen.
De simpelheid die wat grip biedt op de complexiteit zit in de kortcyclische opbouw, waarin je telkens alleen hoeft te beslissen over de eerstvolgende zinvolle actie – verder dan die ene bescheiden interventie kijk je niet.
Drie simpele regels
Uiteraard zal niet iedere interventie uitpakken zoals verwacht of gehoopt, maar omdat het kleine acties zijn zullen de gevolgen daarvan doorgaans niet desastreus uitpakken. En je bent per definitie niet op zoek naar die ene makkelijke interventie die alles oplost – waar het om gaat is dat je in beweging blijft.
Dat is ook meteen één van de drie onderliggende principes van Human Systems Dynamics. Deze zogeheten ‘Simple Rules’ liggen ten grondslag aan de Adaptive Action-cyclus.
“Je zal het oneindige spel moeten blijven spelen, met vallen en opstaan.”
De eerste is dus ‘blijf in beweging’: de actie zal niet perfect zijn, maar zorgt dat je weer nieuwe dingen ziet en een volgende actie kunt bepalen.
De tweede is ‘blijf onderzoeken’: het gaat niet om de antwoorden, maar om de vragen – die helpen je om in beweging te blijven en dus ook om een actie te identificeren die je kunt ondernemen.
De derde is ‘vind een passende oplossing’: het initiëren van een kleine actie waarvan jij (of iemand anders in het systeem) denkt dat deze kan werken is beter dan eeuwig blijven analyseren.
Blijven spelen
Daarmee zijn nog lang niet alle vragen beantwoord en problemen opgelost. Hoe herken je bijvoorbeeld het onderliggende patroon van het systeem? En op welke manier kun je het zelforganiserende proces beïnvloeden?
Hiervoor biedt Eoyang verschillende handvatten, middels haar eigen CDE-model. Cruciaal is echter dat dit model geen pasklare oplossingen belooft – dit zou juist haaks staan op de onderkenning van de complexiteit van infinite games.
Naast Eoyangs eigen model kun je ook andere modellen en methodes toepassen. Ze moedigt het zelfs aan: geen benadering is perfect en verschillende perspectieven kunnen elkaar verrijken. De enige voorwaarde is dat de gebruikte methode bijdraagt aan de basisprincipes die worden uitgedrukt in de drie Simple Rules.
Meer dan om de specifieke methode die je ervoor inzet, gaat het erom dat je samen blijft bewegen, blijft oefenen, blijft proberen, blijft experimenteren. Human Systems Dynamics biedt daarvoor een mooie ingang, maar ook dit is natuurlijk geen snelle fix. Je zal het oneindige spel moeten blijven spelen, met vallen en opstaan.
Marguerithe de Man is programmamanager voor zowel open programma’s voor adviseurs als incompany-trajecten bij Sioo.
Brechtje Kessener is zelfstandig organisatieadviseur, auteur en docent rond systeemdenken bij Sioo.
