Invoering van rechtmatigheidsverantwoording schiet doel voorbij
De invoering van de rechtmatigheidsverantwoording leidt nog niet tot het gewenste effect binnen gemeenten. In veel gevallen werkt de wetgeving zelfs averechts, blijkt uit onderzoek van Exilo.
De rechtmatigheidsverantwoording is vanaf 1 januari 2023 van kracht en zorgt ervoor dat het college van burgemeester en wethouders (college) in de jaarrekening verantwoording aflegt over de naleving van de financiële rechtmatigheid in het boekjaar.
Met deze wetgeving streeft de overheid naar meer transparantie en controle bij uitgaven – eerder was alleen de controlerend accountant verantwoordelijk voor het controleren op rechtmatig handelen.
Om een beeld te krijgen van het effect van de rechtmatigheidsverantwoording, voerde Exilo een benchmark uit onder alle 342 Nederlandse gemeenten. Het advieskantoor onderzocht de jaarstukken en accountantsverslagen over 2023.
Uit het onderzoek blijkt dat vele miljarden euro’s ‘onrechtmatig’ zijn besteed. Meer dan de helft van de gemeenten gaf aan onrechtmatig gehandeld te hebben. Het gaat dan in de meeste gevallen om begrotingsonrechtmatigheden en fouten rond EU-aanbestedingen.
Maar het gaat ook om situaties die eerder positief te noemen zijn. Zo kan het handelen van gemeenten nu als onrechtmatig worden beschouwd wanneer ze minder uitgeven of meer inkomsten hebben dan begroot.
Volgens Erik Koster, partner bij Exilo, laat de schaal waarop onrechtmatig handelen wordt gerapporteerd zien dat het begrip ‘rechtmatigheid’ zijn waarde verliest. “Als er zoveel gemeenten zijn die onrechtmatigheid rapporteren omdat ze bijvoorbeeld minder uitgeven dan begroot, is het niet erg dat jouw gemeente dat ook doet. Het gevolg daarvan is dat er een bepaalde mate van gelatenheid ontstaat bij gemeenten.”
Onduidelijkheid bij gemeenten
Er blijkt veel onduidelijkheid te bestaan bij gemeenten. Een van de grootste problemen is de uiteenlopende interpretatie van de regels door gemeenten en accountants.
“Denk aan het begrotingscriterium en het M&O-criterium. Gemeenten hebben ook meer vrijheid gekregen om hun eigen normen te stellen, zoals de verantwoordingsgrens (de meeste gemeenten kiezen voor 1%) of de criteria voor begrotingsoverschrijdingen. Zowel de uiteenlopende interpretatie als de vrijheid om eigen normen te stellen leidt tot een verminderde vergelijkbaarheid tussen gemeenten. Dat bemoeilijkt de controle door raadsleden”, zegt Koster.
Gesprek over rechtmatigheid blijft uit
Het onderzoek laat verder zien dat gemeenten en het college de discussie over rechtmatigheid wel vaker op de agenda zetten, maar dat een echt gesprek uitblijft. “Te vaak gaat het over technische details. De daadwerkelijke discussie over de financiële rechtmatigheid komt nog onvoldoende op gang. Terwijl dat van groot belang is; het zorgt er namelijk voor dat raadsleden hun controlerende functie kunnen vervullen.”
Eenvoud en transparantie
Op basis van de benchmark stelt Exilo dat de regelgeving de gewenste doelstelling niet haalt. “De belangrijkste doelstelling is dat raadsleden en inwoners meer inzicht krijgen in het gemeentelijke financieel beheer. Maar in plaats van de beoogde vereenvoudiging is de regelgeving juist ingewikkelder geworden. Er is geen betere controle, het ontbreekt aan duidelijkheid, de administratieve last is toegenomen en het echte gesprek blijft uit.”
Staf Depla, voorzitter van de commissie financiën VNG 201-2018 die de rechtmatigheidsverantwoording geadviseerd heeft in te voeren, spreekt in het voorwoord van het Exilo-rapport zelfs van “een administratief gedrocht”. Exilo concludeert dat dit grotendeels te wijten is aan het poldermodel, waarin verschillende partijen – zoals ministerie, accountants en commissie BBV – hun eigen belangen hebben ingebracht.
De onderzoekers adviseren de beleidsbepalers om terug te keren naar de oorspronkelijke intentie: eenvoud en transparantie. “Eén duidelijke norm en scope voor alle gemeenten zou de situatie aanzienlijk verbeteren. Gemeenten kunnen daarnaast hun eigen specifieke wensen over rechtmatigheid opnemen in het jaarverslag, buiten de accountant om. Met deze aanpak kan de rechtmatigheidsverantwoording leiden tot meer inzicht en betrokkenheid van raadsleden en inwoners.”
