AI in het publieke domein vraagt om regie, niet om nóg een pilot
In het publieke domein draait alles om maatschappelijke waarde. Juist daarom moeten keuzes over AI weloverwogen, transparant en strategisch zijn. Toch lijkt de praktijk vooral op experimenteren zonder plan, schrijft Jos van Peperstraten, AI-lead business consultancy bij Morgens Conclusion.
De inzet van AI in het publieke domein groeit. Zowel overheidsinstellingen als startups (die zich helemaal op AI in deze sector richten) zijn ermee bezig. Van transcriptietools bij gemeenteraadsvergaderingen tot Copilot in het onderwijs en AI-ondersteuning bij triage in de zorg. Hoe goed deze initiatieven ook zijn, de structurele verandering blijft vaak nog uit.
Wat regelmatig ontbreekt is leiderschap; het echt verbinden aan strategische doelstellingen en de bijbehorende veranderopgave op drie niveaus: mens, proces en product of service. Hierdoor ontbreekt de implementatiekracht en blijven kansen onbenut.
Het tempo van AI
De snelheid waarmee AI zich ontwikkelt staat haaks op het verandervermogen van veel organisaties. Structuren, processen en cultuur zijn simpelweg nog niet ingericht op deze transitie. De verleiding is groot om ‘iets met AI’ te doen, het liefst snel en zichtbaar.
Maar AI vraagt om fundamentele keuzes. Het gaat niet enkel om tools, maar om herinrichting van werk. Wie voert nog de gesprekken met studenten of patiënten? En hoe? Waar zit de waarde die je wilt behouden? En wie houdt de controle over data?
Veranderen op drie fronten
AI is niet één verandering. Het is een driedubbele transformatie: van werkprocessen, van producten of services en van mensen. Het vraagt om ander werk, andere vaardigheden en andere manieren van organiseren. De menskant wordt daarbij vaak onderschat. Er wordt volop getraind, maar de vertaalslag naar de praktijk is nog stroef. Niet iedereen voelt zich comfortabel met de nieuwe tools, en het verschil tussen generaties wordt steeds zichtbaarder.
Jongeren pakken nieuwe tools vaak sneller op, terwijl oudere collega’s juist meer ervaring hebben om AI-output te beoordelen, maar zich soms minder zeker voelen bij de technologie. Bestuurders moeten daarom faciliteren, niet alleen inspireren. Een heldere visie, ruimte om te experimenteren en concrete kaders zijn essentieel. Het gaat hierbij om zowel richting als inrichting; het voeren van de dialoog, het aanpassen van structuren en het delen van kennis en kunde.
Zonder strategie geen schaal
Veel organisaties blijven hangen in de pilotfase. Ideeën zijn er genoeg, maar worden zelden vertaald naar structurele toepassingen. Vaak komt dit doordat er geen strategisch kader is waarin AI een plek krijgt. En zolang AI niet is gekoppeld aan organisatiedoelen, blijft het vrijblijvend. In sectoren als het onderwijs en in de zorg zijn er wel groeifondsen, maar ontbreekt vaak de regie.
En belangrijker nog: ook de focus op handelen en realiseren ontbreekt. Bestuurders willen onafhankelijk zijn van big tech, maar zijn nog zoekende naar een veilig en duurzaam alternatief. De vraag ‘welke technologie kunnen we gebruiken?’ is dan ook veel te smal. De échte vraag is: hoe gaan we technologie verantwoord, strategisch en doelgericht inzetten.
Geen AI-beleid zonder AI-leiderschap
Leiderschap in deze transitie is cruciaal en begint met visie. Welke waarde wil je als publieke organisatie leveren? Hoe helpt AI daarbij? En hoe neem je mensen daarin mee? Een AI-strategie is geen bijzaak, het is onderdeel van je missie. Het raakt alles: van HR-beleid (competentieontwikkeling), tot procesinrichting, tot de vraag welke taken wel of juist niet geautomatiseerd mogen worden.
We overschatten wat AI vandaag kan, maar onderschatten wat het morgen verandert. Zonder leiderschap verzandt AI in goedbedoeld hobbyisme. Er is richting en draagvlak nodig.
Tijd om te kiezen
De publieke sector heeft iets unieks te bewaken: het publieke belang. Juist daarom zijn keuzes over de rol van AI zo belangrijk. Als overheid kun je het je niet veroorloven om technologie zijn gang te laten gaan. Je moet sturen op ethiek, veiligheid, effectiviteit én maatschappelijke waarde.
